ماسک جراحی تبدیل به نماد روزگار ما شده است. اگر نمادی برای ترس، سردرگمی و اضطرابی که امروز بر اثر ویروس کرونا جدید ایجاد شده وجود داشته باشد، بی تردید آن نماد ماسک جراحی است. بعدها که تاریخ به همه‌گیری سال ۲۰۲۰ نگاه بیاندازد، چیزی که بیش از همه آن را بازنمایی می‌کند، همین ماسک‌های سفید یا آبی رنگی هستند که بینی و دهان مردم را پوشانده‌اند.
سر و کله‌ی ماسک‌ها درست بلافاصله بعد از شناسایی بیماری پیدا شد. ابتدا در آسیا، که پیش از آن هم استفاده از ماسک رواج داشت، و بعد در اروپا. امروز این ماسک‌ها همه جا هستند (و البته هیچ‌جا، چون حالا همه‌ی کشورها با کمبود شدید ماسک مواجه‌اند).
حالا هر جا که خبری از این ویروس منتشر می‌شود، چه در روزنامه‌ها و خبرگزاریهای رسمی و چه در شبکه‌های اجتماعی، تصویری از افرادی که ماسک به صورت دارند در کنار خبر دیده می‌شود. چراکه خود عامل بیماری، چیز قابل لمسی نیست. یک موجود میکروسکوپی که روی سطوح مخفی شده یا توسط قطرات ریز آب در هوا منتشر می‌شود. نمی‌توان آن را دید.
بنابراین ماسک تبدیل به نماد تصویریِ این ویروس شده، حتی بیش از بطری‌های حاوی ژل ضدعفونی‌کننده؛ نمادی از وحشتی که بر ما سایه انداخته، میل‌مان به مخفی شدن، ناتوانی‌مان در محافظت از خودمان، و تمایل‌مان به انجام کاری، هر کاری، جز دست روی دست گذاشتن.
البته این شی (یا اکسسوری) از ابتدای تولیدش در اواسط دهه‌ی ۱۸۹۰، همیشه نقش خاصی در فرهنگ‌های مختلف و اشکال غیرگفتاریِ ارتباط داشته است. ماسک صورت (آن نوعش که دهان و بینی را می‌پوشاند، نه آن ماسکی که تمام صورت از جمله چشم‌ها را در بر می‌گیرد) همواره معانی نمادین مختلفی را به همراه داشته.
نمادی از امنیت، محافظت در برابر بیماری و آلودگی، اتحاد، اعتراض، نژادپرستی، گرایشی در مد و فشن، و حالا هم بیماری همه‌گیر. به گفته‌ی کریستوس لینتریس، متخصص انسان‌شناسی پزشکی از دانشگاه سنت اندروز در اسکاتلند، «ماسک صورت نمادِ چیزیست که مخفی می‌شود اما در عین حال پیامی را مبادله می‌کند. یک دیالکتیک بسیار جالب، که کاملا به شرایط پیرامونش وابسته است».
اما شئ‌ای که عملا فقط یک تکه گاز استریل است که با دو تکه کش روی صورت ایستاده، چطور چنین مفاهیمی را در بر گرفت؟
تاریخچه ای مختصر از ماسک جراحی
بخش اول: سلامتی
بر اساس کتاب «تاریخچه‌ی ماسک جراحی و باورهای اشتباه مربوط به آن» نوشته‌ی جان.ال.اسپونر، ماسک جراحی اولین بار در اواخر قرن نوزدهم ساخته شد. پزشکان هنگام جراحی آن را به صورت می‌زدند تا از ورود باکتری‌های هوابُرد به داخل بدن بیمار جلوگیری کنند.
سپس در سال ۱۹۱۰، مقامات چین شروع به استفاده از آن برای جلوگیری از گسترش طاعون ریوی کردند. به گفته‌ی آقای لینتریس: «در این زمان بود که ماسک جراحی تبدیل به نمادی برای مدرنیسم پزشکی شد. در واقع این ماسک دو نقش مهم داشت، هم جلوی انتشار میکروب را می‌گرفت، و هم مردم جامعه را به شهروندانی با ذهنیت علمی تبدیل می‌کرد».
هشت سال بعد، این ماسک‌ها به پدیده‌ای جهانی تبدیل شدند. یعنی زمانی که به طور گسترده برای مقابله با آنفلوانزای اسپانیایی به کار گرفته شدند.
به گفته‌ی آقای لینتریس: «در تصاویر و طراحیهای آن زمان می‌توان افراد خوش‌پوش را دید که ماسک به صورت زده‌اند. استفاده از ماسک به عنوان بخشی از زندگی روزمره پذیرش گسترده‌ای در جامعه پیدا کرد. هرچند که بعد از جنگ جهانی اول، استفاده از ماسک کاهش پیدا کرد، اما محبوبیت آن در چین حفظ شد. در چین این ماسک‌ها به نماد اهمیت دادن به جامعه تبدیل شدند. حتی در تبلیغات حزب کمونیست هم تمرکز خاصی روی آنها وجود داشت».
در سال ۲۰۰۲، همه‌گیری بیماری سارس آغاز شد و ماسک صورت دوباره در چین، هنگ‌کنگ و سایر نقاط شرق و جنوب‌شرق آسیا رواج پیدا کرد. در افکار عمومی هم ماسک دوباره به نمادی از آگاهی نسبت به مسائل بهداشتی و توجه به وظایف شهروندی تبدیل شد. استفاده از ماسک برای جلوگیری از آلوده کردن بقیه، رعایت ادب محسوب میشد.
در همین حال، با گسترش آگاهی مردم از معضلات زیست‌محیطی و آلودگی هوا، ماسک صورت نقش دیگری هم گرفت، این بار به عنوان فیلتر هوا در مناطق شهری که بیش از سایر نقاط در معرض آلودگی هوا بودند. از جمله شهرهایی مثل بمبئی، پکن، توکیو، مکزیکوسیتی، و اخیرا هم در استرالیا که با آتش‌سوزی جنگل‌ها دست و پنجه نرم می‌کرد.
بخش دوم: مد و سیاست
جای تعجب نیست که توجه دنیای مد هم به این موضوع جلب شد. اشیائی که به نوعی با هویت ارتباط پیدا می‌کنند همیشه توجه دنیای مد را به خود جلب می‌کنند. این بار هم دنیای مد متوجه فرصتی در این زمینه شد و برای استفاده از این فرصت دست به کار شد.
در هفته‌ی مد چین در سال ۲۰۱۴، مجموعه لباس‌های ورزشی «کیاودان یین پنگ» ماسک صورت را به صحنه‌ی فشن آورد. ماشا ما، طراح مد چینی ساکن پاریس، در مجموعه‌ی بهاری سال ۲۰۱۵ اش یک ماسک صورت را به نمایش گذاشت که با سنگ‌های سواروفسکی تزئین شده بود.
رپرهای امریکایی آیلیو و متیو باولز (معروف به آیو و تئو) هم از ماسک صورت برای بیان هویت خلاقه‌ی خودشان استفاده می‌کنند. آنها در مصاحبه‌ای با نشریه بیلبورد در این رابطه گفتند که ابتدا به این دلیل ماسک زدن را آغاز کردند که مردم میمیک آنها هنگام رپ کردن را مسخره می‌کردند، اما خیلی زود ماسک به بخشی جدانشدنی از ظاهرشان تبدیل شد.
در سه سال گذشته، برندهایی چون آف-وایت، پام انجلز، بیتینگ اِیپ و فندی هم شروع به عرضه‌ی ماسک‌های طراحی شده توسط طراحان مد کرده‌اند. گوچی هم یک ماسک اختصاصی برای بیلی آیلیش طراحی کرد تا در مراسم گرمی به صورت بزند. تمام لباس‌هایی که بیلی آیلیش در این مراسم به تن کرده بود توسط گوچی طراحی شده بود.
کمتر از یک ماه پیش، سلبریتی‌ها و مدل‌های مختلف شروع به منتشر کردن سلفی با ماسک در شبکه‌های اجتماعی کردند. بیشتر عکس‌ها درون هواپیما گرفته شده بود، اما برخی هم در کوچه و خیابان. بلا حدید در پروازش از میلان، عکسی با شال، کلاه فدورا و ماسک جراحی منتشر کرد. گوئینت پالترو هم در مسیر پاریس عکسی از خودش گرفت در حالی که یک ماسک تنفسی مشکی رنگ Nemen x Airinum بر چهره داشت.
این اواخر در نمایش‌های مد مختلف هم به حاضرین ماسک صورت داده میشد. گاهی هم مهمانان ماسک‌های خاص و منحصر به خودشان را به صورت می‌زدند.
امروز در سایت‌های مشهوری مثل اِتسی که آثار دست‌ساز می‌فروشند، صفحات بسیاری به ماسک صورت اختصاص یافته. بیشترشان بسیار ساده‌اند، تکه‌ای پارچه با دو کش، تزئین شده با تصاویر مختلف از جمله حیوانات، رنگین‌کمان، ابرقهرمانان خیالی و انواع طرح‌های دیگر؛ با قیمت‌های مختلف بین هفت تا چهل دلار.
ماسک و سیاست
در اعتراضات هنگ‌کنگ نیز معترضان از ماسک صورت (خصوصا ماسک‌های مشکی رنگ) استفاده می‌کردند. هم به عنوان یک بیانیه‌ی سیاسی و هم برای مخفی کردن چهره‌شان از دوربین‌های مداربسته. استفاده از این ماسک‌ها آنچنان محبوبیت یافت که دولت هنگ‌کنگ تا ممنوع کردن آن پیش رفت، و همین باعث شد که تبدیل به نمادی از سرپیچی و مقاومت شوند.
از سوی دیگر از آنجایی که این ماسک‌ها در فرهنگ شرق آسیا جایگاه خاصی دارند، تبدیل به دستاویزی برای نژادپرستی هم شدند. مخصوصا در زمانی که همه به دنبال مقصر شیوع ویروس کرونا جدید می‌گشتند که اولین بار در چین شناسایی شد.
ماسک‌های اطراف ما
از آنجایی که صورت انسان و میمیک آن مفهوم عمیقی برای ما دارد، پوشاندن صورت و مخفی کردن عریان‌ترین و آشکارترین قسمت از بدن انسان، می‌تواند برای اطرافیان حسی از بیگانگی و عدم اطمینان ایجاد کند.
معمولا گفته می‌شود که چشم‌ها دریچه‌ی روح آدمی هستند، اما دهان هم به همان اندازه در درک احساسات دیگران نقش دارد. ما از چهره‌ی بقیه به احساساتشان پی می‌بریم، و مخفی کردن آن می‌تواند حس بدی ایجاد کند.
ماری سره، طراح مد فرانسویست که معمولا در آثارش به مسائلی چون مشکلات زیست‌محیطی می‌پردازد. او که خودش دوچرخه‌سوار حرفه‌ایست، در سال ۲۰۱۹ ماسک‌های ضدآلودگی هوا طراحی و عرضه کرد. او در این باره می‌گوید: «ماسک صورت، حائلی بین شما و جهان ایجاد می‌کند. ماسک از شما حفاظت می‌کند اما از سوی دیگر باعث می‌شود فاصله‌ای بین شما و بقیه وجود داشته باشد».
خانم سره، ماسک‌هایش را با همکاری شرکت سوئدی ایرینوم تولید می‌کند و در هفته‌ی مد پاریس در اواخر فوریه آنها را به نمایش گذاشت. او استفاده از این ماسک‌ها را برای حفاظت در برابر ویروس توصیه نمی‌کند، اما می‌گوید رویدادهای اخیر باعث شده در نگرش مردم نسبت به این ماسک‌ها تغییر ایجاد شود.
او می‌گوید: «قبلا دیدن این ماسک‌ها در بسیاری احساس ناخوشایندی ایجاد می‌کرد، اما دیگر اینطور نیست. حالا افراد بسیار بیشتری تمایل به استفاده از آنها پیدا کرده‌اند».
ماسک و آینده
شاید به جایی برسیم که در سایر نقاط جهان هم مثل آسیا، پوشیدن ماسک به نمادی از اهمیت دادن به جامعه تبدیل شود، و دیگر نه نشانه‌ی ترس و نگرانی و متفاوت بودن، بلکه نشانه‌ی اتحاد و اشتراک انسان‌ها باشد. شاید هم همچنان مسئله‌ای بغرنج باقی بماند و بازنمای بحران در جامعه باشد. در هر صورت، شکی نیست که این نوع از ماسک همچنان در پس لایه‌های مختلفی از مفاهیم و نشانه‌ها قرار خواهد داشت. و شکی هم نیست که استفاده از آن به این زودی‌ها کنار گذاشته نخواهد شد. آقای لینتریس در این باره می‌گوید: «امروز این ماسک‌ها کمیاب شده‌اند، و هر چیزی که کمیاب شود طرفداران بیشتری هم پیدا می‌کند. همین حالا برندهایی هستند که ماسک معمولی را با قیمت چهارصد دلار ارائه می‌کنند».
نوشته ونسا فریدمن – ترجمه از سرآستین
